Ban hành văn bản quy phạm pháp luật: Cần phải biết "nhìn lên"!

Ban hµnh v¨n b¶n quy ph¹m ph¸p luËt:

cÇn ph¶i biÕt "nh×n lªn"!

ThS. NguyÔn B¸ B×nh

§H LuËt Hµ Néi

HÖ thèng v¨n b¶n ph¸p luËt cña mçi quèc gia nh­ khu«n phÐp cña mét c«ng ty thu nhá. Trong c«ng ty c¸c chØ thÞ ®Òu tu©n theo mét thø bËc nhÊt ®Þnh, ý kiÕn cña gi¸m ®èc ph¶i lµ tèi th­îng, tiÕp ®Õn lµ chØ ®¹o triÓn khai cña c¸c tr­ëng phßng ban vµ cuèi cïng ng­êi trùc tiÕp thùc hiÖn lµ c¸c nh©n viªn. HÖ thèng ph¸p luËt còng vËy, cao nhÊt lµ HiÕn ph¸p, nÊc thø hai lµ LuËt, ph¸p lÖnh, tiÕp theo lµ nghÞ ®Þnh vµ d­íi n÷a lµ th«ng t­, chØ thÞ, quyÕt ®Þnh... C«ng ty chØ cã thÓ ho¹t ®éng tèt nÕu nh­ c¸c chØ ®¹o triÓn khai cña c¸c tr­ëng phßng ban lµ sù "cô thÓ ho¸" c¸c ý kiÕn cña gi¸m ®èc. Mäi thø sÏ trë nªn "rèi lo¹n" nÕu nh­ gi¸m ®èc chØ ®¹o mét ®­êng, tr­ëng phßng h­íng dÉn mét nÎo. "N«m na ho¸" nh­ vËy ®ñ hiÓu sÏ tai h¹i thÕ nµo nÕu ®iÒu t­¬ng tù x¶y ra víi hÖ thèng ph¸p luËt. ThÕ nªn thËt lµ "sèc" khi ®ãn nhËn th«ng tin do Côc kiÓm tra VBQPPL cña Bé T­ ph¸p c«ng bè r»ng cã tíi 33/64 tØnh thµnh ban hµnh v¨n b¶n tr¸i luËt vµ sè liÖu kiÓm tra cña ChÝnh phñ tõ th¸ng 11/2003 ®Õn th¸ng 5/2005 th× cho thÊy trong sè 3632 v¨n b¶n b­íc ®Çu ®· ph¸t hiÖn trªn 400 v¨n b¶n cã dÊu hiÖu tr¸i ph¸p luËt. ThËm chÝ cã c¶ nh÷ng v¨n b¶n ph¸p luËt cßn bÞ xem lµ "vi hiÕn" (§¬n cö nh­ Th«ng t­ 02 ngµy 13/01/2003 cña Bé C«ng an h­íng dÉn tæ chøc cÊp ®¨ng ký, biÓn sè ph­¬ng tiÖn c¬ giíi ®· quy ®Þnh: "…mçi ng­êi chØ ®­îc ®¨ng ký 1 xe m« t« hoÆc xe g¾n m¸y". Theo Uû ban ph¸p luËt cña Quèc héi, quy ®Þnh nµy ®· h¹n chÕ quyÒn së h÷u cña c«ng d©n - ®­îc quy ®Þnh t¹i §iÒu 58 HiÕn ph¸p 1992).

Trong c¸i "sèc" ®ã, mçi ng­êi ®Òu cã nh÷ng c¶m nhËn cña riªng m×nh, nh­ng cã lÏ lµ c¶ niÒm vui xen lÉn nçi ©u lo: mõng cho tÝnh minh b¹ch vµ c«ng khai ®ang ngµy cµng ®­îc thÓ hiÖn (bëi tr­íc ®©y hÇu nh­ ng­êi ta chØ thÊy nãi vÒ chuyÖn d©n lµm sai, c«ng ty lµm sai, chø lµm g× cã chuyÖn v¨n b¶n sai), cßn lo lµ khi mµ t©m lý "chê cã v¨n b¶n h­íng dÉn" míi thùc hiÖn vµ còng chñ yÕu thùc hiÖn theo c¸c v¨n b¶n h­íng dÉn chi tiÕt th× víi nh÷ng v¨n b¶n tr¸i luËt trªn sÏ ®em l¹i hËu qu¶ ra sao vµ bao giê míi ®­îc kh¾c phôc???

NÕu nh×n vµo hiÖn tr¹ng c¸c v¨n b¶n tr¸i luËt, cã thÓ thÊy cã hai tr­êng hîp tr¸i luËt c¬ b¶n: thø nhÊt, tr¸i luËt, ®ång thêi kh«ng hîp lý (vÝ dô: quy ®Þnh cña Th«ng t­ 02 ®· nãi ë trªn) vµ thø hai lµ tr¸i luËt nh­ng l¹i cã tÝnh hîp lý - cã hiÖu qu¶ kh¸ tèt cho c«ng t¸c qu¶n lý trªn thùc tÕ (vÝ dô: QuyÕt ®Þnh sè 79/2003/Q§-UB cña UBND TP §µ N½ng vÒ viÖc xö ph¹t vi ph¹m hµnh chÝnh cña lùc l­îng thanh niªn xung kÝch trªn ®Þa bµn). §èi víi tr­êng hîp thø nhÊt th× kh«ng cÇn ph¶i bµn g× thªm, tuy nhiªn ®èi víi tr­êng hîp thø hai th× còng cã nhiÒu ý kiÕn cßn ¸i ng¹i khi ph¶i söa ®æi, hay huû bá c¸c v¨n b¶n nµy vµ do ®ã muèn nÝu kÐo sù tån t¹i cña chóng. Víi tr­êng hîp nµy, chóng ta vÉn th­êng nghe nãi vÒ tÝnh kh¶ thi cña ph¸p luËt b»ng côm tõ "hîp ph¸p tr­íc hÕt ph¶i hîp lý". Tuy nhiªn, râ rµng b¶n th©n néi hµm cña côm tõ nµy còng kh«ng ®ång nghÜa víi "hîp lý lµ hîp ph¸p". CÇn thÊy r»ng thùc tÕ cuéc sèng lu«n ®a d¹ng vµ ph¸t triÓn kh«ng ngõng, nh÷ng t×nh huèng míi liªn tôc ph¸t sinh, trong khi ph¸p luËt th× dÉu cã cè g¾ng ®Õn ®©u còng chØ h¹n chÕ ®­îc kho¶ng c¸ch víi thùc tiÔn, chø kh«ng thÓ ph¶n ¸nh kÞp thêi ®­îc hÕt th¶y c¸c vÊn ®Ò thùc tiÔn ph¸t sinh. Cho dï vËy, viÖc ban hµnh c¸c v¨n b¶n quy ph¹m ph¸p luËt ®Ó ®iÒu chØnh c¸c lÜnh vùc míi còng ph¶i ®­îc lµm tõ trªn xuèng d­íi, ®­îc lµm trong khu«n khæ ph¸p luËt, chø kh«ng thÓ lµm theo kiÓu "thÊy hîp lý th× lµm". Gi¶i thÝch vÒ sù tån t¹i cña mét v¨n b¶n quy ph¹m ph¸p luËt cÇn ph¶i tõ gãc nh×n sù hîp lý cña c¶ mét hÖ thèng ph¸p luËt, chø kh«ng chØ lµ sù hîp lý cho viÖc ®iÒu chØnh mét vÊn ®Ò thùc tiÔn ph¸t sinh.

§i t×m c¨n nguyªn cho nh÷ng sai ph¹m nãi trªn th× lý do c¬ b¶n nhÊt cã lÏ lµ bëi chóng ta cßn thiÕu "mét c¸i nh×n lªn" ®Ó biÕt m×nh ®ang ë ®©u, trong ph¹m vi nµo, tõ ®ã thÊy ®­îc m×nh cã thÓ lµm g× vµ kh«ng ®­îc phÐp lµm g×. C¸c c¬ quan ban hµnh v¨n b¶n tr¸i luËt ®ã d­êng nh­ ®ang "tù cho m×nh mét c¸i quyÒn qu¸ lín".

Cè nhiªn còng kh«ng nªn qu¸ bi luþ vÒ t×nh h×nh vi ph¹m x¶y ra trong chÝnh c¸c c¬ quan ban hµnh v¨n b¶n quy ph¹m ph¸p luËt, bëi lÏ "cã lµm th× tÊt cã sai" vµ chóng ta vÉn ®ang trong tiÕn tr×nh c¶i c¸ch vµ hoµn thiÖn hÖ thèng ph¸p luËt. C¸i ®¸ng lo chØ lµ cã nh÷ng v¨n b¶n tån t¹i qu¸ l©u míi ®­îc ph¸t hiÖn lµ sai vµ cã nh÷ng v¨n b¶n mµ d­ luËn ®· ®Æt vÊn ®Ò, ®ång thêi thÓ hiÖn c¶ tÝnh bÊt hîp lý trªn thùc tÕ mét c¸ch râ rµng nh­ng m·i míi ®­îc ph¸t hiÖn (thËm chÝ ®­îc coi lµ vi hiÕn). DÉu sao th× "muén vÉn h¬n kh«ng", nh÷ng sè liÖu võa qua thiÕt nghÜ còng lµ håi chu«ng c¶nh b¸o cho viÖc chóng ta - nh÷ng c¬ quan lËp quy nh­ng l¹i thiÕu ®i sù "t«n träng ph¸p luËt" vµ ®ã còng lµ sù "nh¾c nhë" quý b¸u gióp cho mçi mét c¬ quan chøc n¨ng cã ®­îc c¸ch nh×n nhËn míi trong qu¸ tr×nh lËp quy.

Quy tr×nh lËp ph¸p, lËp quy ®ang ngµy mét ®­îc c¶i thiÖn theo h­íng ®¬n gi¶n vµ hiÖu qu¶ h¬n, thiÕt nghÜ viÖc ®­a c¸c quy ®Þnh míi vµo v¨n b¶n quy ph¹m ph¸p luËt cÇn ph¶i ®i theo "t«n ti trËt tù" tõ cao xuèng thÊp, chø kh«ng thÓ theo kiÓu tù do s¸ng t¹o mét c¸ch v« lèi. Chóng ta ®ang x©y dùng Nhµ n­íc ph¸p quyÒn víi tinh thÇn "ph¸p luËt lµ tèi th­îng", ®iÒu ®ã chØ ®­îc thùc tÕ ho¸ khi ®¶m b¶o mét trong nh÷ng ®iÒu kiÖn tiªn quyÕt ®ã lµ tÝnh nhÊt qu¸n. Ng­êi d©n sÏ kh«ng biÕt hµnh xö ra sao vµ cßn ph¶i chÞu nhiÒu phiÒn to¸i khi "trªn nãi mét ®»ng, d­íi b¶o mét nÎo". Hy väng r»ng viÖc ph¸t hiÖn, c«ng khai ho¸ vµ kh¾c phôc c¸c v¨n b¶n tr¸i luËt ngµy ®­îc lµm mét c¸ch ®Òu ®Æn vµ hiÖu qu¶ h¬n, nh­ng h¬n hÕt lµ cÇu mong cho c¸c c¬ quan chøc n¨ng h·y biÕt "nh×n lªn" ®Ó bít ®i t×nh tr¹ng "luËt nh­ng l¹i tr¸i luËt". Ph¸p luËt chØ cã thÓ thùc sù ®­îc "th­îng t«n" khi ë ®ã cã ®­îc sù nhÊt qu¸n - mçi v¨n b¶n ph¶i ®øng ®óng vÞ trÝ cña m×nh!

(Bài viết đã đăng trên Tạp chí TGPL - Nxb Tư pháp - Bộ Tư pháp, 2006)